از مجموع آنچه تاکنون گفتیم به این نتیجه رسیدیم که:

اولا: انسان موجودى است که باید با سیر و حرکت اختیارى به کمال نهایى برسد.

ثانیا: هدف اصلى انسان قرب به خداست.

ثالثا: سیر و حرکتى که به سوى چنین مقصد والایى انجام مى‏گیرد یک سیر باطنى است که از اعماق روح و دل انسان آغاز مى‏شود و اگر نیروهاى طبیعى و حرکتهاى جسمانى مثل زیارت کعبه و خانه خدا و زیارت پیامبر صلى الله علیه و آله وسلم و امامان علیهم السلام هم مطرح است، در واقع اینها فقط ابزارهایى‏اند که در رسیدن به کمال نهایى مورد استفاده قرار مى‏گیرد.

حال با توجه به این مقدمات تنها راه صحیح براى رسیدن به این مقصد، بندگى خدا و پرستش معبود واقعى اوست و هیچ کار و فعالیتى براى بندگى خدا غیر از عبادتش که در دستور شرع مبین به نام «واجبات» و «مستحبات» آمده است عبادت و پرستش نمى‏باشد. منظور ما از عبادت تنها کارهایى نیست که قصد قربت شرط صحت آن است مثل نماز و روزه بلکه مراد از عبادت تمام کارهایى است که مورد رضایت الهى باشد که انسان آنها را با قصد تقرب انجام دهد؛ چه قصد تقرب شرط صحت آن باشد مثل عبادات، یا قصد تقرب شرط صحت آن نباشد بلکه شرط کمال و ثواب در آنهاست مثل کار کردن، کشاورزى، صنعتگرى، کارگرى، شستشو و ملاقات بیماران و بستگان، مدرسه سازى و خلاصه همه کارهاى روزمره انسان.

در قرآن کریم گاهى به نحو کلى به این حقیقت اشاره مى‏کند:

«و ما خلقت الجن و الإنس إلا لیعبدون؛ [2] جن و انس را نیافریدیم مگر براى این که مرا پرستش کنند» یعنى هدف از خلقت که رسیدن انسان به کمال مطلق باشد، تنها از راه عبادت است.

«و أن اعبدونى هذا صراط مستقیم؛ [3] مرا پرستش کنید، این است راه راست.»

و گاهى راه سعادت و فلاح را با ذکر عبادتهاى خاص مشخص مى‏کند: «قد أفلح من تزکى * و ذکر اسم ربه فصلى؛ [4] رستگار کسى است که تزکیه کرد، و به یاد خدا بود (همان حالت قلب و توجه الى الله است) پس نماز خواند» یعنى تزکیه به یاد خدا بودن است و براى رسیدن به یاد خدا نماز گزاردن است.

«...وأقم‏الصلاةلذکرى؛ [5] نمازبخوان براى آن که به یاد من باشى» البته نماز هدف نیست، بلکه ذکر و یاد خدا بودن هدف است منتهى نماز تجلى آن ذکر قلبى است.

درباره زکات چنین آمده است: «خذ من أموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها...؛ [6] از اموال آنان زکات دریافت کن تا این زکات موجب شود خودشان پاک شوند و تزکیه گردند» یعنى دادن زکات از اموال، دل انسان را پاکیزه مى‏کند، نه مال را، زیرا مال مانع رشد است و با دادن آن، مانع برداشته مى‏شود و تزکیه حاصل مى‏گردد.

قرآن کریم درباره انفاق مى‏فرماید: «لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون...؛ [7] هرگز به نیکى نمى‏رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید» یعنى پیراهن کهنه، غذاى مانده و دور ریختنى را به فقیر دادن، باعث تزکیه نمى‏شود، باید همان چیزى را که خود دوست مى‏دارى به فقیر بدهى تا تزکیه حاصل شود.

و نیز درباره روزه مى‏فرماید: «یا أیها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب على الذین من قبلکم لعلکم تتقون؛ [8] بر شما روزه نوشته شد چنان که بر پیشینیان نوشته شده شاید به تقوا برسید» کسى که ساعتها در روزهاى گرم تابستان از آشامیدنى و خوردنیهایى که به آن خو گرفته است دل بکند به تقوا مى‏رسد زیرا تقوا همان حفاظت نفس از فساد و تباهى است.

خلاصه تمام عبادتهایى که اسلام براى مسلمین تشریع نموده اعم از واجب و مستحب انسان را به کمال معنوى مى‏رساند و نمونه کامل این سالک الى الله پس از پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم على‏بن ابى‏طالب علیه السلام است که در تزکیه نفس و تحمل مشکلات در راه عبادت و رضاى خداى متعال، و نیز از نظر مبارزه با خواسته‏هاى نفسانى انسان کامل و نمونه بشریت بوده است.